Nhiều lao động tự do thu nhập bấp bênh, khó có điều kiện tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện thời gian dài (ảnh minh họa). Ảnh: Công Hoàng

Tỷ lệ tham gia thấp

Theo số liệu thống kê của Bảo hiểm xã hội thành phố, hết tháng 9-2017 mới có gần 8.700 người tham gia BHXH tự nguyện. Đây là con số quá nhỏ so với lực lượng lao động phi chính thức (lao động làm việc tại các cơ quan, đơn vị, doanh nghiệp… nhưng không ký hợp đồng lao động, không đóng BHXH bắt buộc), lao động tự do trên nhiều lĩnh vực của thành phố. Đơn cử như tại huyện An Lão, chỉ có khoảng hơn 400 lao động tham gia BHXH tự nguyện trong tổng số hàng vạn lao động tự do. Phần lớn số người tham gia BHXH tự nguyện là những người đã đóng BHXH bắt buộc, có thời gian tạm dừng, nay đóng tiếp cho đủ thời gian để hưởng quyền lợi. Với lao động thuộc diện tham gia BHXH bắt buộc được cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp, người sử dụng lao động hỗ trợ phần lớn kinh phí, lao động phi chính thức, lao động tự do đóng BHXH tự nguyện phải tự đóng đủ 22% trên cơ sở mức lương lựa chọn đóng BHXH. Số kinh phí này không nhỏ so với thu nhập và là cản trở đầu tiên khiến họ chưa mặn mà với BHXH tự nguyện.

Anh Nguyễn Xuân Hiếu, thôn Phương Chử Tây, xã Trường Thành, huyện An Lão làm nghề thợ xây hơn chục năm nay; thu nhập mỗi tháng khoảng 3-5 triệu đồng, nếu lựa chọn mức 3 triệu đồng để đóng bảo hiểm thì mỗi tháng anh cần nộp 660 nghìn đồng. Sau 30 năm đóng BHXH tự nguyện và đủ 60 tuổi, anh sẽ được nhận lương hưu mỗi tháng khoảng 2,25 triệu đồng. Anh Hiếu cho biết, số tiền bỏ ra mỗi tháng khá lớn trong khi không phải tháng nào cũng có việc đều để đạt được mức thu nhập trung bình, thời gian đóng dài, công việc bấp bênh nên khó tham gia đủ thời gian: Nếu chọn đóng BHXH tự nguyện với mức lương thấp thì khi nhận lương hưu cũng chẳng được bao nhiêu.

Một nguyên nhân khác khiến người lao động chưa hồ hởi tham gia BHXH tự nguyện chính là quyền lợi của người hưởng BHXH tự nguyện chênh lệch nhiều so với BHXH bắt buộc. Nếu BHXH bắt buộc được 5 quyền lợi: hưu trí, tử tuất, thai sản, ốm đau, tại nạn lao động/ bệnh nghề nghiệp thì BHXH tự nguyện chỉ có chế độ hưu trí và tử tuất. Lao động tự do khó khăn về kinh phí, cố gắng tham gia nhưng quyền lợi chỉ bằng một phần quyền lợi so với tham gia BHXH bắt buộc, nên nảy sinh tâm lý so sánh. Qua khảo sát tại nhiều địa phương, nhất là ở ngoại thành cho thấy, nhiều người dân chưa biết đến chính sách về BHXH tự nguyện, dù chính sách được triển khai gần 10 năm nay (bắt đầu từ 2008). Điều này cho thấy công tác tuyên truyền của các cấp, ngành, địa phương còn nhiều hạn chế, chưa đến được với đông đảo người dân.

Hỗ trợ mức đóng phù hợp

Để có lương hưu khi về già, bảo đảm an sinh xã hội cho lao động khu vực phi chính thức, lao động tự do, tham gia BHXH tự nguyện là giải pháp để có quyền lợi lâu dài. Điều này cần sự hỗ trợ của nhà nước với các quy định về chế độ, chính sách thông thoáng và ưu việt hơn. Từ khi triển khai chính sách về BHXH tự nguyện, người lao động (NLĐ) đóng đủ mức 22%. Còn từ ngày 1-1-2018, Nghị định số 134/2015/NĐ-CP ngày 29-12-2015 của Chính phủ quy định chi tiết một số điều của Luật BHXH về BHXH tự nguyện có hiệu lực, việc hỗ trợ tiền đóng BHXH của Nhà nước đối với người tham gia BHXH tự nguyện được thực hiện với một số nhóm đối tượng. Theo đó, Nhà nước sẽ hỗ trợ 25% cho NLĐ thuộc diện cận nghèo, 30% cho NLĐ thuộc diện nghèo và 10% mức đóng NLĐ khác theo chuẩn nghèo khu vực nông thôn. Tuy nhiên, hỗ trợ theo mức đóng chuẩn nghèo thì sau mấy chục năm đóng BHXH, khoản lương hưu nhận được mỗi tháng không đáng kể, chỉ vài trăm nghìn đồng. Thực tế không mấy người tham gia BHXH tự nguyện chọn đóng theo mức chuẩn nghèo mà chọn mức cao hơn để nhận lương hưu nhiều hơn. Nguyện vọng chung của lao động phi chính thức, lao động tự do khi tham gia BHXH tự nguyện là được Nhà nước, thành phố hỗ trợ ở mức đóng phù hợp, bảo đảm cuộc sống của NLĐ khi về gia.

Bên cạnh đó, các cấp, ngành, địa phương tăng cường công tác tuyên truyền về chính sách BHXH tự nguyện dưới nhiều hình thức và mở rộng mạng lưới thu nộp BHXH tự nguyện tạo điều kiện thuận lợi cho NLĐ. Hiện nay, NLĐ có thể đóng BHXH tự nguyện theo kênh của BHXH triển khai tại xã, phường hoặc thông qua hệ thống bưu điện đến các quận, huyện. Tuy nhiên, thực tế có xã có đại lý thu, có xã không, thêm đó năng lực tư vấn của nhiều đại lý thu còn hạn chế, không đủ sức thuyết phục NLĐ tham gia. Hệ thống BHXH cần tổ chức đào tạo, nâng cao kỹ năng tư vấn cho các đại lý thu BHXH tự nguyện. Với người sử dụng lao động, khuyến khích thành lập các doanh nghiệp, tổ hợp tác, cơ sở sản xuất có tư cách pháp nhân, có cơ chế ràng buộc trách nhiệm, quyền lợi khi sử dụng lao động, bảo đảm hài hòa lợi ích người lao động-doanh nghiệp. Trong khi chưa thể đóng BHXH bắt buộc, NLĐ chủ động tham gia BHXH tự nguyện để bảo đảm quyền lợi lâu dài.

Huyền Chi