Người di cư tại đảo Lampedusa, Italy. Ảnh: AFP

Luôn là vấn đề nóng

Trong thông báo kết luận Hội nghị thượng đỉnh EU ngày 17-10, Hội đồng châu Âu (EC) tóm lược 13 chủ đề được thảo luận, trong đó vấn đề di cư được xếp thứ 6. Tuy nhiên, thực tế cho thấy đây là chủ đề trọng tâm và thu hút mọi “năng lượng” của hội nghị, buộc các nhà lãnh đạo EU phải thảo luận “chuyên sâu” sau khi lướt qua các chủ đề về Ukraine, Trung Đông hay năng lực cạnh tranh của khối. Vấn đề di cư luôn là chủ đề nóng trong nhiều cuộc họp của EU những năm qua, hội nghị vừa qua cũng diễn ra với nhiều tranh cãi nảy lửa. Một số nước thành viên kêu gọi áp đặt những biện pháp cứng rắn nhằm đối phó làn sóng di cư, dù ghi nhận giảm trong 9 tháng năm nay, nhưng vẫn không ngừng tìm cách xâm nhập trái phép vào lãnh thổ "mái nhà chung" châu Âu.

Thủ tướng Hà Lan Dick Schoof khẳng định hiện đang có “một tâm trạng khác” ở châu Âu về vấn đề di cư. Theo giới phân tích, nguyên nhân chính dẫn đến sự thay đổi tâm trạng này là các đảng dân túy và cực hữu, vốn có quan điểm cứng rắn trong vấn đề di cư, giành chiến thắng trong hàng loạt cuộc bầu cử ở châu Âu, trong đó có cuộc bầu cử Nghị viện châu Âu, các cuộc bầu cử khu vực ở Hà Lan, Đức, Áo, CH Séc... Thủ tướng Đan Mạch Mette Frederiksen, thành viên đảng Dân chủ Xã hội có quan điểm cứng rắn về vấn đề nhập cư, kêu gọi EU phải giới hạn số lượng người mà liên minh có thể giúp đỡ. Ngay cả nước Đức, vốn có chính sách cởi mở đối với người nhập cư, cũng đang thay đổi sau khi đảng cực hữu AfD giành chiến thắng trong cuộc bầu cử địa phương. Chính phủ Đức nhanh chóng khôi phục các biện pháp kiểm soát biên giới tạm thời để xoa dịu phe cánh hữu. Cùng với Đức, 7 quốc gia khác trong khối Schengen tái áp dụng các biện pháp kiểm soát biên giới bằng việc viện dẫn các mối đe dọa khủng bố và hệ thống tị nạn quá tải.

Quyết tâm và quyết liệt

Số vụ vượt biên trái phép vào châu Âu trong 9 tháng năm 2024 giảm 42% so cùng kỳ năm ngoái, xuống còn 166.000 vụ. Cơ quan bảo vệ biên giới châu Âu (Frontex) cho biết, xu hướng nhập cư trái phép giảm mạnh nhất là dọc theo các tuyến đường qua Tây Balkan và trung tâm Địa Trung Hải. Cụ thể, gần 17.000 người tị nạn vượt biên vào EU qua Tây Balkan (giảm 79%), trong khi khoảng 47.700 người vào EU qua khu vực trung tâm Địa Trung Hải (giảm 64%). Đây là tín hiệu tích cực cùng với việc Hiệp ước mới về di cư và tị nạn đạt đồng thuận tại hội nghị thượng đỉnh EU vừa qua.

Theo kế hoạch, EU sẽ áp dụng Hiệp ước mới về di cư và tị nạn từ tháng 6- 2026, trong đó nội dung chủ chốt là các biện pháp cứng rắn song hành với chia sẻ trách nhiệm giữa các quốc gia thành viên. Tuy nhiên, chỉ có thể coi đây là bản kế hoạch tổng thể mang tính định hướng. Các biện pháp cụ thể sẽ cần thêm nhiều thời gian để thảo luận và đạt được sự đồng thuận giữa các quốc gia thành viên EU. Trong số các giải pháp được tính tới, trong đó đẩy nhanh hồi hương người nhập cư bất hợp pháp, người bị từ chối xin tị nạn được coi là then chốt. Chủ tịch EC Ursula von der Leyen nhắc tới ý tưởng về “quốc gia thứ ba an toàn”, ám chỉ mô hình hợp tác giữa Italy và Albania. Theo thỏa thuận, Tirana đồng ý để mỗi năm, Rome gửi tối đa 36.000 người di cư nam bị chặn ở vùng biển quốc tế đến 2 trung tâm xử lý tị nạn ở miền Bắc Albania.

Mô hình hợp tác giữa Italy và Albania không có gì mới mẻ. EU và các quốc gia thành viên cũng có những thỏa thuận riêng lẻ với các quốc gia như: Thổ Nhĩ Kỳ, Tunisia và Libya nhằm ngăn chặn dòng người di cư đến châu Âu ngay từ điểm xuất phát hoặc nước trung chuyển. Tuy nhiên, vẫn có những tranh cãi trong EU về mô hình hợp tác ItalyAlbania. Thủ tướng Đức Olaf Scholz đánh giá mô hình này không thực sự mang đến giải pháp đối với Đức, khi có gần 300.000 người nhập cư trái phép trong năm 2023. Thủ tướng Tây Ban Nha Pedro Sanchez thẳng thắn bày tỏ không ủng hộ vì cho rằng mô hình của Italy tạo ra nhiều vấn đề hơn. Thay vào đó, nhà lãnh đạo Tây Ban Nha kêu gọi hợp tác với các quốc gia xuất phát để bảo đảm di cư diễn ra "có trật tự, an toàn và bình đẳng".

EU đang tỏ ra quyết tâm và quyết liệt nhằm giải quyết vấn đề người di cư, một chủ đề cũ nhưng đang nóng trở lại. Nhiều nhà quan sát nhận định, các nhà lãnh đạo EU cần tăng cường hành động và kiểm soát biên giới bên ngoài của liên minh, đồng thời tăng cường hợp tác với các nước xuất phát của người di cư và các nước trung chuyển để giải quyết nguyên nhân gốc rễ, cùng với đó là đẩy nhanh việc hồi hương.